 |
Tradiziun orala
Linguistica
Tradiziun scrita
Architetöra
|
|
 |
|
Tradiziun orala
Le monn socrët: liëndes
Dla storia dla cultura ne fej nia mâ pert i documënc scric, mo ince la tradiziun orala. Chësta é gnüda coiüda adöm, ti tëmps de na scoverta generala dla cultura popolara (liëndes, cuntìes, cianties, dic), ince por le pice popul di Ladins.
Pro i Ladins ti Grijuns é Caspar Decurtins (1855-1916) stè le pröm a cöie adöm la arpejun culturala orala. L'ann 1887 àl fat n apel publich por che la popolaziun daidess chirì adöm material. Le resonn al apel é stè imprescionant, le material coiü adöm é stè assà por 14 libri. Le volum dles cuntìes y liëndes rumances coiüdes adöm cina al 1973 é plü co le dopl de chël di atri trëi teritors linguistics dla Svizera deboriada.
 I
Ladins dles Dolomites à les liëndes plü conesciüdes indöt: so patrimone
é la pert plü importanta dles liëndes dles Dolomites che Karl Felix Wolff
à metü adöm y publiché por le pröm iade l'ann 1905 ("I crëps slauris").
Wolff à infornì sö y stramudé romanticamënter ciche i ê gnü cuntè dant.
Dër afascinant y complès é le mît de Fanes. Les raîsc de chësc mît va zeruch de plü milesc de agn. La trasformaziun de jënt te tìers é n elemënt dër vedl che an ciafa ince tles liëndes di Indians. Le totem tl mît de Fanes n'é nia n simbul de podesté, dla ciacia (variöl o ater), mo de modesté liada ala tera, n tìer spau: la muntagnola.
Le mal n'é nia metafisich, mo fej pert dla tera desche le bëgn: Spina de mul, le striun che se trasformëia te nöts de temporal te n schelet de n müsc, n'à nia de diabolich, al n'adora degun pat cun l'infern, mo al à süa forza dla natöra. La vijiun cristiana dl monn cun süa conzeziun dl mal à lascè dër püc fostüs tl mît de Fanes.
N motif costant é le matriarcat. Tl mît de Fanes (y tles liëndes ladines en general, cotan manco o indöt nia indere tles liëndes dl Tirol o di vijins taliagn) él dantadöt o porì les ëres che tol dezijiuns y arvënn i avenimënc. I ëi indere porta la decadënza canche ai tol dezijiuns: Le re de Fanes vënn so rëgn y vëgn por castighe trasformè te crëp. L'inom dl re falz i dà l'inom al ju a süd de Fanes (Falzarego).
I mistêrs dl mît de Fanes é gnüs colochês te Fanes pormò plü tert, nasciü é le complès te n contest cotan maiù. Le corp dles liëndes é nasciü te n tëmp olache le raiun ladin (o protoladin) ê ciamò cotan maiù.
Ganes y salvans
Dla tradiziun fej pert les cuntìes de ganes y salvans, de bones porsones de bosch, a chi che la jënt i lascia gonot sintì mancianza de respet. An à gonot orü odëi te chëstes figöres i antenac, les popolaziuns sburlades demez da nosta zivilisaziun. Ara se trata indere de figöres dla mitologìa romana (Silvanus y Aquanes) - figöres ch'an incunta te plü variantes tl raiun alpin intìer.
Tröpes stories vëgnel cuntè ince dl orco, de strìes y striuns, de pac cun le malan y d'ater. Ince i fac storics àn infornì sö impara. Ti stritoc de confin danter Mareo y Ampëz vëgnel insciö cuntè che i omi ampezagn à fat n pat cun le malan por avëi forzes suranaturales y ester bogn da portè le gran podrun da termo. Canche na fancela à scraié dal spavënt "Iesses Maria", à i omi pordü te n colp sües forzes y é gnüs sopolis sot le podrun.
N documentadù dla tradiziun orala é stè Tita (Jan Batista) Altonn da Calfosch
(1845-1900), gnü conesciü ince desche poet y essayist.
 ![[top]](images/navigation/top.gif)
Linguistica ladina
Desche pionìer dla linguistica ladina moderna pòn conscidré Joseph von Planta
che à bele dl 1775 portè dant ala Royal Society a London süa "Storia dl
lingaz rumanc". Le test é gnü stampè n ann dô a Coira. Por i Ladins dles
Dolomites à Micurà de Rü (Nikolaus Bacher) albü na gran importanza: al à
bele dl 1833 scrit na gramatica ladina, y bele laôta àl odü le bojëgn de
n lingaz scrit unifiché por düc i Ladins dles Dolomites.
Un n lingaz
 Bele
dan da tröc agn à esperc odü ite che le rumanc, ladin y furlan é dialec
desvalis de un n lingaz su. Laûr da pionìer de chësc vers à fat dantadöt
Graziadio Isaia Ascoli (1829-1907), da Gorize, y Theodor Gartner (1843-1925).Ascoli
à cun sü stüdi "Saggi ladini" (1873), fac dër avisa, por le pröm iade ilustré
y splighé a livel scientifich i trëi raiuns ladins. Al à bele laôta metü
a jì ciche an nominëia incö "inrescida de ciamp". Te so manual dl lingaz
y dla leteratöra retoromana àl cherié na trataziun sintetica che n'é fina
incö nia ciamò gnüda sostituida por completëza y conoscënza dl argomënt.
Tröc esperc te tröpes universitês de döt le monn à da laôta incà confermè che le ladin é n lingaz, ai à confermè ince la unité de rumanc, ladin y furlan: trëi dialec de un n lingaz su.
Al n'é indere stè tröc y al n'é ciamò che ô conscidré le ladin desche dialet talian. Por rové a n te resultat, mësson manipolé analises linguistiches. Fat vëgn chësc dantadöt por motifs politics.
Ti ultims agn él gnü intensivé i laûrs linguistics sön le ladin. Da nominé é Lois Craffonara, por agn diretur dl Istitut Cultural Ladin "Micurà de Rü". Tröc linguisc' da foradecà à completè cun ël sües conoscënzes dla realté de lingaz tla Ladinia.
Tradiziun scrita
Dolomites
Valgügn documënc isolês por ladin àn dal 1600 inant - nasciüs ési la maiù
pert dal bojëgn da comuniché cun la popolaziun te so lingaz. Tla aministraziun
regolara n'él degöna lerch por le ladin.
1833 Micurà de Rü prô da arjigné ite n lingaz scrit unifiché por düc i Ladins
dles Dolomites. Le manoscrit ne vëgn nia publiché.
1864 Josef Anton Vian (ploan a Urtijëi, nasciü te Fascia) scri na gramatica dl gherdëina.
Cun Agno (Angelo) Trebo (1862-1888) fej la leteratöra ladina le vare tla poesìa lirica. Trebo scri poesìes en pert dassënn dala ria löna. Dlungia poesìes de descriziun dla natöra àl scrit poesìes, olache al ilustrëia - cun dlai al cör - i sentimënc sciöche tla leteratöra mondiala. Angelo Trebo à ince scrit le test por les döes operetes "Le scioz de San Jenn" y "Le ciastel dles stries".
Le poet, storich y filologh Tita Altonn (1845-1900)
à coiü adöm liëndes y tradiziuns.
Hugo de Rossi (1875-1940) à scrit n vocabolar (fascian).
Al mët man na ona de produziun leterara, en gran pert tradizionalista, che é n sëgn dla cosciënza nöia che i Ladins à de se instësc y de so lingaz. Promoturs y auturs dla cultura é te chisc tëmps maestri y proi. Al bun svilup i fej la Pröma Vera na fin.
Dô la Secunda Vera mët indô man n renascimënt dla cosciënza ladina - scebëgn che tröc vëiga le ladin ciamò sciöche lingaz de mënder valur che dess gnì adorè mâ tl privat. An à na diversificaziun stilistica tres maiù.
Incö à la leteratöra ladina na gran richëza de contignü, na gran varieté
stilistica y tematica: La leteratöra ladina ne se desfarenziëia tl contignü
nia dala leteratöra di vijins.
I vijins ne sa püch y nia dla leteratöra ladina, gonot ne sài gnanca
ch'al esist na leteratöra ladina, y deache ai ne capësc nia le lingaz, ne
pòi gnanca dè iudizi. La maiù pert ne vëgn la leteratöra ladina gnanca tuta
en conscidraziun, ti media todësc y taliagn ne vëgnel feter mai baié de
leteratöra ladina.
Grijuns
La tradiziun scrita dl rumanc mët man tl 16ejim secul; la sbürla prinzipala vëgn dala Reforma (y dala Cuntrareforma) y dala intenziun porchël da i fà avëi ala jënt na letöra de ütl moral te so lingaz.
L'om politich dla Engiadina Alta Gian Travers à scrit le pröm documënt rumanc ch'an conësc: l'ann 1527 àl adorè le lingaz dla uma por n scrit de defenöra politica gnüda publicada te forma de manoscrit. Les prömes publicaziuns stampades por rumanc é gnüdes fora dl 1552: N catechism y n abezê por l'Engiadina Alta. L'autur é Jachiam Bifrun, notar a Samedan. Püc agn plü tert (1560) àl fat la traduziun dl Nü Testamënt (idiom puter). Le lingaz é stromënt por la religiun.
N gran suzès à albü dantadöt döes publicaziuns: "Il vêr sulaz da pievel giuven" (La dërta aurela cörta por jënt jona, 1611), che é gnü publiché ciamò 12 iadi por rumanc, 11 iadi por todësch y 7 iadi por talian. Gran resonn à ince albü "Consolaziun dell'olma devoziusa" (Consolaziun dl'alma dota, 1690), n liber de oraziun catolich cun cianties che vëgn en pert ciantades ince incö ciamò. Le liber é gnü publiché 11 iadi cina tl 1945.
Cun l'adoranza religiosa romagn i idioms rumanc amarscês dala desvalianza
de confesciun, rové a n lingaz scrit unifiché n'é dî alalungia nia poscibl.
Friûl
Tl Friûl ê le lingaz gnü adorè publicamënter cina che an â instësc tles
mans l'aministraziun cun le Patriarcat de Acuileia (1420). An conësc documënc
p.e. dla scora notarila de Cividât dl 14ejim secul. Dô l'anesciun a Aunejia
ne vëgn le furlan nia plü adorè tla aministraziun.
La storia dla leteratöra furlana mët man tl Renascimënt cun de plü figöres
de importanza.  Al
n'é nia na leteratöra religiosa, gnanca leteratöra popolara, de foltlor,
mo leteratöra profana dla mondanité. Da chësc tëmp àn ince les prömes traduziuns
da d'atres leteratöres. Ti secui gnüs dô à la leteratöra furlana albü tröc
poec ezelënc, desche Ermes di Colloredo, Pietro Zorutti (che à cun sü calëndri
portè pro a renforzè la koiné furlana), Caterina Percoto.
N sbunf nü ciafa la leteratöra furlana tratan la Secunda Vera cun Pier Paolo Pasolini. Le talian Pasolini impara le furlan, lingaz de süa uma, y scri poesìes y n tòch de teater (I Turcs tal Friûl) por furlan.
Cun la fondaziun dla Academiuta de lenga furlana dl 1945 à Pasolini metü na pera de ciantun nöia, na generaziun de poec intìera é gnüda ispirada da ël.
Pasolini, atif ince politicamënter, é n sostignidù apascionè dla gauja ladina - dl furlan dìjel: "Lingua ladina dunque, non dialetto alpino".
Incö é la leteratöra furlana dër rica de direziuns stilistiches y formes
desvalìes, dala poesìa cina ai comics. Na istituziun de tradiziun é ormai
le concurs leterar y musical "Premi Friûl".
|
Pro
la arpejun culturala ladina alda les viles tla Val Badia. Ara se trata de
formes de insediamënt cun de plü lüsc ragrupês che plej por süa unité armoniosa
y por süa bela ponüda tla contrada. Ti ultims agn é les viles gnüdes revalutades
desche atraziun turistica. An à indere n'incompatibilité parziala cun i
bujëgns d'aldedaincö por laûr y abitaziun. Les viles é sot a sconanza, costruziuns
nöies o müdaziuns po mâ gnì fates cun bindebò de restriziuns. 
Na particolarité
dl'architetöra profana di Grijuns (dantadöt Bergell, Engiadina, Val Müstair)
é le "sgrafit". Ara se trata de dessëgns rafês ite tl mür: dla cialc ciamò
morjela vëgnel rafè demez chës perts ch'an ô avëi scöres. Dl sgrafit fej
pert dessëgns, decocaziuns y dic.